ანოტაცია.  ნაშრომში განხილულია სახელმწიფო საშინაო ვალი, როგორც ფისკალური პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი და მისი ფინანსური ინსტრუმენტი.  2020 წელს მსოფლიოში არსებული პანდემიიდან გამომდინარე განსაკუთრებით მნიშველოვანი გახდა საბიუჯეტო სახსრების მოზიდვა, როგორც ქვეყნის შიგნით ასევე გარე წყაროებიდან.

საკვანძი სიტყვები: ფისკალური მდგრადობა, სახელმწიფო ვალის მართვა, საშინაო ვალის პორტფელი.

შესავალი 

სახელმწიფოს ფისკალური მდგრადობის უზრუნველყოფისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სახელმწიფო ვალის კომპონენტები. მისი ეფექტიანად მართვის პირობებში, მოზიდული სახსრები ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის მასტიმულირებელი ფაქტორია, ხოლო არაეფექტიანი მართვის პირობებში ქვეყანა შესაძლოა ეკონომიკური ზრდის ნაცვლად კრიზისამდე მივიდეს.  

ფისკალური პოლიტიკისა და სახელმწიფო ვალის მდგრადობა არის ორი ურთიერთდაკავშირებული კონცეფცია, რომლის ანალიზი საჭიროებს კომპლექსურ მიდგომას.  უპირველესა ყოვლისა, მნიშვნელოვანია შეფასდეს საბაზისო რისკები,  რომლებიც გავლენას ახდენს სახელმწიფო ვალის ზრდაზე,  იწვევს ეროვნული ვალუტის გაუფასურებას და ასევე მოიცავს იმ არასაბიუჯეტო სუბიექტებს, რომლებზეც გაიცა სახელმწიფო სესხი.  ანალიზისთვის მნიშვნელოვან კომპონენტს წარმოადგენს:

• სახელმწიფო ვალის მთლიან შიდა პროდუქტთან  თანაფარდობის დონე, ფისკალური რისკების გათვალისწინებით.
• ვალის კოეფიციენტის სტაბილიზაცია მისაღებ დონემდე.
• სახელმწიფო ვალის შემადგენლობა, რომელიც გავლენას ახდენს ვალის ტვირთზე. [1]

ფინანსთა სამინისტრო 2015 წლიდან ატარებს  ვალის მდგრადობის ანალიზს (DSA), რო­მელიც მოიცავს სხვადასხვა რისკ ფაქტორის შეფასებას და მათ გავლენას ვალის პორ­ტფელზე. ასევე მოიცავს სხვადასხვა ფისკალური და მაკროეკონომიკური შოკების შე­ფას­ე­ბ­ას. ამრიგად, სახელმწიფო ვალის კომპონენტების ეფექტიან მართვას განსაკუ­თ­რე­ბ­უ­ლი მნი­­შვნელობა ენიჭება. 

სახელმწიფო ვალის სტრუქტურა 

კანონმდებლობით 2019 წლამდე ვალი განიმარტებოდა მხოლოდ „სახელმწიფო ვალის შესახებ“ კანონით და მის საფუძველზე დათვლილი ვალის ნაშთი გამოიყენებოდა „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ” ორგანული კანონით განსაზღვრული ვალის ლიმიტის გამოსათვლელად. თუმცა ვალის ლიმიტის მიზნებისათვის შემოღებულ იქნა ახალი ტერმინი − მთავრობის ვალი,[2] რომელიც სახელმწიფო ვალისაგან განსხვავებით არ მოიცავს ეროვნული ბანკის IMF-ის მიმართ ვალს და დამატებით მოიცავს საბიუჯეტო ორგანიზაციების ვალსა და „საჯარო და კერძო პარტნიორობის შესახებ“ საქართველოს კანონის საფუძველზე აღებული ვალდებულებების მიმდინარე ღირებულებას. 

სახელმწიფო ვალი შედგება საგარეო და საშინაო ვალის ნაშთისგან, ამოსავალი კრიტერიუმი  კი დენომინაციის ვალუტაა. როდესაც ვალი დენომინირებულია ეროვნულ ვალუტაში მაშინ იგი კლასიფიცირდება როგორც საშინაო ვალდებულება, ხოლო საგარეო ვალი უცხოურ ვალუტაში დენომინირებული ვალდებულებებია.

მაკროეკონომიკური ანალიზიდან გამომდინარე მნიშვნელოვანია სახელმწიფო ვალის განხილვა მთლიან შიდა პროდუქტთან მიმართებით, რომელიც წარმოადგენს ერთ-ერთ მთავარ ინდიკატორს. საქართველოს  საკანონმდებლო დონეზე აღნიშნული ლიმიტი (სახელმწიფო ვალის ფარდობა მთლიან შდა პროდუქტთან) განსაზღვრულია 60%-ით,[3]  ხოლო საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიხედვით - 50%-ით. 

2020 წლის 8 თვის მონაცემებით სახელმწიფო ვალის ნაშთი აღემატება არსებულ ლიმიტებს, რაც უპირველესად დაკავშრებულია Covid-19 პანდემიისგან გამოწვეულ ნეგატიურ ეკონომიკურ ეფექტებთან საპასუხო ღონისძიებების დასაფინანსების საჭიროებებთან.  თუმცა სახელმწიფო ვალის ამგვარი ზრდა ეროვნული ვალუტის გაუფასურების ფონზე ზრდის ვალის მომსახურების ხარჯებს და საყურადღებოა ფისკალური მდგრადობის კუთხით. 

დიაგრამა N1. სახელმწიფო ვალის სტრუქტურა და

მისი ფარდობა მშპ-სთან

წყარო: www.budgetmonitor.ge 

რაც შეეხება საშინაო ვალს, ბოლო წლების განმავლობაში მზარდი ტენდენიით ხასიათდება. 2020 წლის მონაცემების მიხედვით კი მისი წილი მთლიან სახელმწიფო ვალის პორტფელის 19%-ს შეადგენს, რაც დაახლოებით 6 მლრდ ლარია.[4]

საშინაო ვალი მიმართულია: ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსებლად,  ბიუჯეტის მოკლევადიანი საკასო სხვაობის დასაფინანსებლად, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებისთვის და წლიური საბიუჯეტო კანონით განსაზღვრული სხვა მიზნებისათვის.

საქართველოს მთავრობამ ფასიანი ქაღალდების ემისია დაიწო 2009 წლიდან. ფინანსთა სამინისტრო ამჟამად უშვებს 6 და 12 თვიან სახაზინო ვალდებულებებს, ასევე 2,  5 და 10 წლიან სახაზინო ობლიგაციებს. სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვება ხდება ეროვნული ვალუტით, არამატერიალიზებული ფორმით, გაყიდვა კი აუქციონის მეშვეობით, სადაც მონაწილეობის მიღება შეუძლიათ მხოლოდ კომერციულ ბანკებს.[5]   

სახელმწიფო საშინაო ვალის განხილვისას მნიშვნელოვანია ასევე ვალის სტრუქტურისა და მომსახურების ხარჯების შეფასება.  2020 წელს (ნოემბრის მდგომარეობით) სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების აუქციონის მეშვეობით განხორციელდა 5,6 მლრდ ლარის ნომინალური ღირებულების სახაზინო ვალდებულებების/ობლიგაციების ემისია, რის შედეგადაც სახელმწიფო ბიუჯეტმა მიიღო 5,6 მლრდ ლარის შემოსულობა.  საშინაო ვალის პორტფელში  ჭარბობს 5 წლიანი სახაზინო ობლიგაციები, შესაბამისად მის მომსაზურებაზე დარიცხული პროცენტიც. 

 დიაგრამა N2. სახელმწიფო საშინაო ვალის სტრუქტურა

2020 (ნოემბრის) წლის მდგომარეობით (ათასი ლარი)

წყარო: www.budgetmonitor.ge

საშინაო ფასიანი ქაღალდების გამოყენებას ფისკალური დეფიციტის დასაფინანსებლად შემდეგი უპირატესობები ახასიათებს:

• ეროვნულ ვალუტაში დენომინირებული ვალი ამცირებს სავალუტო რისკს, საგარეო ვალდებულებებისგან განსხვავებით დამოკიდებული არ არის სავალუტო კურსის ცვლილებაზე და კურსის მერყეობა არ ზრდის საშინაო ვალის მომსახურების ხარჯს.
• იქიდან გამომდინარე რომ საშინაო ვალის ინსტრუმენტებს ფლობენ რეზიდენტები, დაბალია ქვეყნისან კაპიტალის გადინების რისკი.
• გაზრდილი საშინაო ვალი სტიმულს აძლევს ადგილობრივი ფინანსური ბაზრების განვითარებას.
• მთავრობას შეუძლია ისეთი მექანიზმების შემუშავება, რაც შეასუსტებს საგარეო შოკების გავლენას ქვეყნის ეკონომიკაზე.

აღსანიშნავია, რომ კომერციული ბანკების მხრიდან სახელმწიფო სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებში ფულის დაბანდებას უარყოფითი მხარეებიც გააჩნია.  მაგალითად:

• საჯარო სექტორის დაკრედიტებით კომერციული ბანკების მხრიდან, შესაძლოა გამოიწვიოს კერძო სექტორზე კრედიტების შემცირება. ეს განსაკუთრებით საზიანოა განვითარებადი ქვეყნებისთვის, რადგან ასეთ ქვეყნებში  მათ შორის საქართველოშიც კომპანიების უმეტესობა დამოკუდებულია საბანკო კრედიტებზე.
• ბანკებისთვის ხელსაყრელია მოკლევადიანი სახაზინო ფასიანი ქაღალდების შესყიდვა, რაც თავის მხრივ ზრდის რეფინანსირების რისკს მთავრობისათვის. 

დასკვნა

ფისკალური სტაბილურობის მიზნებისათვის მნიშვნელოვანია სახელმწიფო ვალის მდგრადობის ანალიზი, რაც გულისხმობს − შეფასდეს მთავრობის შესაძლებლობა, მოემსახუროს დაკისრებულ ვალდებულებებს საშუალო და გრძელვადიან პერიოდში.

ამასთად მნიშვნელოვანია სწორად შეფასდეს და განისაზღვროს ის საჭიროებები, რომლის დაფინანსებაც ხდება სახელმწიფო ვალის მეშვეობით. ეს შესაძლებლობას მისცემს ქვეყანას თავიდან აიცილოს ზედმეტი ვალი და მისი მომსახურების ხარჯები.

რაც შეეხება იმის შეფასებას თუ როგორი სახელმწიფო ვალის პორფელია ოპტიმალური დამოკიდებულია კონკრეტული ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობაზე. დაბალი შემოსავლების მქონე ქვეყნებისათვის ხელმისაწვდომია გრძელვადიანი საგარეო ვალი შეღავათიანი საპროცენტო განაკვეთით. გრძელვადიანი საგარეო ვალი შეიძლება უფრო უსაფრთხოდ იყოს მიჩნეული. ამ შემთხვევაში კი საგარეო ვალი წარმოადგენს უფრო იაფი დაფინანსების წყაროს ვიდრე საშინაო ვალი, რადგან მინინუმამდეა შემცირებული რეფინანსირების რისკი. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ა. მაზმიშვილი  „სახელმწიფო საშინაო ვალის ფინანსური ინსტრუმენტები“ – 2015 წ.
2. საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს „მთავრობის ვალის მდგრადობის ანალიზი  2019-2028 წლებისთვის“
3. საქართველოს კანონი „სახელმწიფო ვალის შესახებ“ -1998 წ.
4. საქართველოს ორგანული კანონი „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“  - 2011წ.
5. სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის  „სახელმწიფო ვალის მართვის შემდგომი რეაგირების ეფექტიანობის აუდიტის“ ანგარიში - 2020 წ.
6. Public Domestic Debt and Economic growth in low income Countries. Mimeo, Departement of Economics, Oxford University – 2007.
7. “Modernizing the Framework for Fiscal Policy and Public Debt Sustainability Analysis” – IMF, 2011.
8. www.mof.ge
9. www.budgetmonitor.ge
10. www.nbg.ge
11. www.IMF.org